Hai buổi chiều thứ hai 30 và thứ ba 31 tháng Năm 2022 tôi chạy khắp Hà Nội mua sách cũ cho tủ sách Cái Giếng. Tôi mua được 23 quyển, giá 2.085.000 đồng. Quyển cũ nhất in năm 1964, của nhà nghiên cứu triết học nổi tiếng Phong Hiền, Marx thời trẻ và chủ nghĩa Marx, giá 40.000 đồng. Một quyển nữa cũng về Marx, là Những bóng ma của Marx của Derrida, do NXB Chính trị Quốc gia và Tổng cục II, Bộ Quốc Phòng in năm 1994, mua ở hiệu sách Hộp, giá 180.000 đồng. Tôi thích quyển đó nhất, vì trước đây nó nằm trong thư viện Văn phòng Chủ tịch nước. Trong một thư viện mà việc đi vào cũng ngặt nghèo là Thư viện Quốc hội, tôi từng nghe một người kể đã rất cố chống lại ham muốn lấy ra khỏi đó một quyển sách, nghĩa là cứu nó khỏi số phận bị đầy ải. Quyển đó là Tư tưởng phương Đông: gợi những điểm nhìn tham chiếu của Cao Xuân Huy.
Tôi dĩ nhiên có thể lựa chọn khác là đặt mua trên mạng hoặc lên danh sách những quyển cần mua rồi đưa cho người bán sách cũ, nhưng tôi đã không làm. Hai lựa chọn ấy quá dễ. Lựa chọn thứ hai trước đây tôi từng làm, lúc tìm bản in đầu book IV bộ Tư bản của Marx, Các học thuyết về giá trị thặng dư, tại hiệu sách ở cổng sau Đại học Sư phạm Hà Nội, hay lúc tìm David Copperfield ở cửa hàng của ông Vũ Kim Điền trên phố Thụy Khuê, năm 2018. Hiệu sách 180 Bà Triệu của ông Lương Ngọc Dư hoàn hảo với lựa chọn thứ hai. Ông có thể lùng khắp nơi, tìm cho được quyển sách khách đặt. Nhưng tôi đi mua sách cũ không phải để thấy những gì tôi muốn thấy, điều có thể làm được nếu hiểu được những trang tài liệu tham khảo hoặc trong hệ thống các thư viện công. Tôi muốn nới rộng cái nhìn của mình bằng quá trình đi tìm những gì bản thân tôi cũng không biết. Cuốn gây cho tôi bất ngờ trong lần này là Tiến trình phát triển cộng đồng của William W. Biddle, thuộc một tủ sách tôi chưa biết là Tủ sách Xã hội, xuất bản năm 1973, kẹp ở trang cuối và bìa 3 giấy mượn sách. Qua đó tôi biết một độc giả chăm chỉ, lại còn không ghi chép vào bên trong sách, trong năm 1974 là Trần Văn Chỉ (không biết có phải nhà dân tộc học Trần Văn Chỉ?).
Đặt mua sách cũ trên mạng là hành vi đồng hóa sách cũ với sách mới in, do đó hình thành nơi người mua cảm nhận không đủ, lệch lạc, về thế giới sách cũ, tưởng rằng chúng, cũng như mọi món hàng khác, chỉ thuần là một món hàng. Trước khi trở thành hàng hóa nó phải là một vật, và sách cũ trước hết là một vật chống lại luật phổ quát và tối thượng trong loại xã hội hôm nay, luật của quá trình hàng hóa hóa. Dù người bán sách cũ có bỏ bao nhiêu sức lao động của anh ta, dù hệ thống bán sách cũ có thể trở thành những đại doanh nghiệp, thì sách cũ vẫn khu biệt với mọi hàng hóa, gồm cả hàng hóa sức lao động của con người, ở chỗ chúng không thể sản xuất mới hàng loạt. Ham muốn sở hữu nơi con người có thể được thỏa mãn từ thị trường, luôn khựng lại trước thế giới sách cũ. Sách cũ là hàng hóa đặc biệt, luôn chỉ tồn tại một lượng sách cũ có hạn từ hệ thống các thư viện và các tủ sách cá nhân. Quyển Tiến trình phát triển cộng đồng mà tôi mua được từ ông Vũ Kim Điền, chẳng hạn, vắng mặt ở năm thư viện công lớn tại Hà Nội mà tôi thường tới là 1) Thư viện Quốc gia, 2) Thư viện Hà Nội, 3) Viện Thông tin Khoa học Xã hội, 4) Thư viện Đại học Sư phạm Hà Nội, 5) Thư viện Đại học Quốc gia Hà Nội, hậu thân của Thư viện Đại học Tổng hợp. Hệ thống bán sách cũ do đó cũng khác hệ thống đồng nát. Người bán sách cũ chỉ làm duy nhất một việc: đổi chỗ những vật.
Nhìn vào những quyển sách cũ, những gì chúng nói với ta ngang ngửa những gì chúng giấu đi. Nó giấu đi khỏi tầm mắt của những con người ngày hôm nay, với cảm nhận thông thường ngày hôm nay, cả một thế giới sách và tạp chí cũ. Chiều thứ ba 31 tháng Năm 2022 tôi đứng tẩn ngẩn nhìn chồng tạp chí Văn hóa Dân gian, nghĩ tới quá trình nó khuôn định cách nhìn một số hiện tượng, rồi một số tạp chí Văn hóa ở đó có bài của Đoàn Văn Chúc trước lúc ông về dạy tại trường sau này là Đại học Văn hóa Hà Nội. Danh mục các nhân vật kháng cự lại việc in sách, Phan Khôi và Nguyễn Văn Tố thời thuộc địa, ở mức nào Đỗ Long Vân thời Việt Nam Cộng hòa, biết đâu không chỉ như vậy.
thứ năm 2 tháng Sáu 2022
tủ sách Cái Giếng đăng lại, sáng thứ sáu 3 tháng Sáu 2022
Đăng Thành 